2016-11-18

Anders dan zijn uitzonderlijke emailleerwerk weten we maar weinig over Antoine Tard. Maar samen met een van de grootste juweliers ooit, Alexis Falize, zorgde hij voor een revolutie in het vak. Hun juwelen met cloisonné email in de Japanse stijl zijn buitengewoon, maar voorbeelden ervan zijn uitermate zeldzaam. Volgens sommigen plaveide hun werk de weg voor Art Nouveau.

Op PAN, de jaarlijkse kunst- en antiekbeurs in de RAI, presenteert Dekker Antiquairs een zeldzaam tafereel: drie objecten van twee van de grootste Parijse juweliers in Japanse stijl, met email door Antoine Tard. De pendant en oorhangers zijn gemaakt door Alexis Falize, de miniatuur koetsklok door Gustave Baugrand. De objecten zijn zeldzame voorbeelden van een esthetische revolutie die plaatsvond rond de Wereldtentoonstelling 1867 in Parijs die de weg bereidde voor Art Nouveau.

Japonisme
Sinds de jaren 1630 was het Japanse eiland Deshima de enige handelspost waarvandaan de Nederlanders en Chinezen Japans porselein, lakwerk en zijde naar Europa konden exporteren. Pas met het handelsverdag in 1859 konden Europeanen op grotere schaal kennismaken met de Japanse esthetiek.

Het viel in vruchtbare bodem, want na decennia historicisme verlangden kunstenaars naar een esthetische revolutie en niemand had eerder iets gezien zoals de Japanse kunst, met zijn lineaire karakter, heldere kleuren en liefde voor de natuur.  

Door het herstel van de keizerlijke Meiji-dynastie in 1867 veranderde de economische situatie in Japan van feodaal naar markteconomie. De Japanse overheid vond de kunstwerken uit een particuliere collective die in 1862 op de Wereldtentoonstelling in Londen te zien waren geweest niet representatief. Daarom besloten ze zelf mee te doen aan de Expo in Parijs in 1867.  

Gouden medaille
Aan het eind van deze 6 maanden durende Expo had Alexis Falize juwelen in de Japanse stijl toegevoegd aan de tentoonstelling. Het cloisonné email was uitgevoerd door Antoine Tard. Falize had zijn werk ontdekt in de Expo-vitrines van Christofle & Cie, die hem inhuurden voor een hele reeks aan objecten versierd met Egyptische, Indiase en Perzische motieven in email. Voor zijn bijdrage won Tard de gouden medewerkersmedaille. Erkenning kwam ook door de aankoop van enkele Japanse juwelen van Falize door het South Kensington Museum, wat nu het Victoria & Albert is. Ook in andere museale collecties bevinden zich voorbeelden van hun werk.  

Tussen Falize en Tard moet veel chemie zijn geweest. Lucien had een onnavolgbaar talent voor ontwerp en een onstilbare honger naar Japanse kunst, met zijn lineaire vormen en knallende kleuren, die hij dankzij Tards ongeevenaarde talent voor cloisonné email kon uitvoeren. Deze techniek was prominent in het oude Griekenland, Egypte en vooral in Byzantium, waarna het werd overgenomen door de Chinezen tijdens de Ming-dynastie, van wie de Japanners het weer ontdekten.    

De Japanse kunst was grotendeels geinspireerd op de Chinese, maar Falize en Tard kozen voor een speelsere uitvoering, geïnspireerd op de Japanse houtblokprenten door Hokusai en Isai, maar dan weer met het knallende kleurgebruik van de Chinezen. Hun technische innovatie was het gebruik van gouden cloisons in plaats van koper; op deze manier zijn de draden onderdeel van het ontwerp, in plaats van slechts de scheiding tussen de kleuren.

Hoge productiekosten
Volgens Lucien Falize, Alexis’ zoon, was Antoine Tard ‘een vaardige ambachtsman, begiftigd met doorzettingsvermogen en vastberadenheid’, eigenschappen die nodig zijn voor het minutieuze proces van cloisonné emailleren. De cellen van het ontwerp werden met gouddraad gemaakt, waarna deze met tangetjes in de juiste vorm werden gebogen. Emailpoeder werd erin gedaan, waarna vele keren branden nodig was om de gewenste kleurintensiteit te krijgen. Daarna werd het gepolijst. Ondanks de hoge productiekosten werden de Japanse juwelen populair, mede omdat ze goed pasten bij de heldere kleuren van de mode op dat moment en ook het publiek was toe aan wat nieuws. 

Maar een paar bekend
In 1868 besloten Christofle en Falize om Antoine Tard te ‘delen’. Hij zou emails maken voor Falizes juwelen en andere items gerelateerd aan kleding, voor Christofle al het andere. Maar Tard was een freelancer, en een zeer beperkte hoeveelheid objecten van zijn objecten gemaakt voor andere grote Franse juweliers is bekend. Gustave Baugrand was jurylid voor de juwelenafdeling van de Expo in 1867 in Parijs. Hij had die positie mede te danken aan zijn hofjuwelierschap en als maker van een kleine, maar superieure productie van juwelen. Een (her)ontdekking van een object door Baugrand gebeurt zelden en zorgt elke keer weer voor opwinding. Baugrands objecten in Japanse stijl: maar een paar ervan zijn bekend.

Een daarvan is dit miniatuur koetsklokje, dat prachtig is geëmailleerd met kippen, bladeren, bloemen en zelfs een draak op de wijzerplaat. De naam Gustave Baugrand is in cloisonné gouddraad aangebracht in Japanse kalligrafische letters. Hoewel het ontwerp niet van Falize is, is het email van Tard. Zonder hem had Falize nooit zijn Japanse juwelen kunnen realiseren. Gezien de weinige bekende objecten in Japanse stijl van Baugrand, is het waarschijnlijk dat dit koetsklokje een speciale opdracht was.

Bekijk de Falize-juwelen hier.

Bekijk de miniatuur koetsklok door Gustave Baugrand en Antoine Tard hier.

Gebruikte literatuur:
- Katherine Purcell: Falize, A Dynasty of Jewelers
- Wartski: Japonisme: From Falize to Fabergé, the Goldsmith and Japan
- Henri Vever (ed. Katherine Purcell): French Jewelry of the Nineteenth Century